Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

8D01604-Тарих мамандығының 2 курс докторанты,

Шымкент қалалық ҚХА жанындағы

Ғылыми-сарапшылық тобы жанындағы

Жас ғалымдар клубының мүшесі

Джалилов Асан Махмедович

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ 30 ЖЫЛДЫҒЫНА ОРАЙ

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХЫ: АНАЛИЗ, ЖЕТІСТІКТЕР ЖӘНЕ БОЛАШАҚ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫ ЖАС ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ КӨЗҚАРАСЫМЕН

Қазақстан халқы Ассамблеясы – әлемдегі бірегей қазақстандық үлгі. Ол еліміздің аумағында тұратын этностардың бейбіт дамуы мен өркендеуін қамтамасыз ететін бірлік пен тұтастықты нығайтуға бағытталған орган. 2025 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының 30 жылдығы атап өтіледі. Қазақстан халқы Ассамблеясының (ҚХА) негізгі мақсаты – мемлекеттің ұлттық саясатты жүзеге асыру, еліміздегі қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету, мемлекеттік және азаматтық қоғам институттарының этносаралық қатынастар саласындағы өзара іс-қимылын арттыру, жалпыұлттық келісім мен бірлікті нығайту, экстремизмге қарсы күрес жүргізу, мемлекеттік тілді дамыту, сондай-ақ Қазақстан этностарының дәстүрлері мен мәдениетін сақтау. Қазақстан халқы Ассамблеясы 1995 жылғы 1 наурызда Мемлекет басшысының Жарлығымен құрылды. Қазіргі уақытта оның құрамында 600-ден астам мүше бар. Ассамблеяның жұмысына 1000-нан астам этномәдени бірлестік, 34-тен астам достық үйлері, интеграция, медиация және волонтерлік ресурстық орталықтар, 50 000-ға жуық адамды қамтитын 4000-нан астам қоғамдық құрылым қатысады. Бұл құрылымдар еліміздегі бейбітшілік пен бірлікті нығайтуға тұрақты түрде үлес қосуда. Ассамблеяның қалыптасу тарихы 5 негізгі кезеңге бөлінеді. Бұл кезеңдер сыртқы елдердің көрнекті ғалымдары мен сарапшыларының зерттеулеріне сәйкес анықталған:

1989-1995 жылдар – ҚХА-ның заңнамалық және институционалдық деңгейде қалыптасу кезеңі.

1995-2002 жылдар – «Қазақстан прогресінің идеологиялық тұтастық шарты» тұжырымдамасы жүзеге асырылған кезең. Бұл кезеңде азаматтық бастамалардың теңдігі, этностардың мәдениеті мен дәстүрлерін сақтау және дамыту қағидаттары сақталды.

2002-2007 жылдар – Қазақстандық этникалық өзара іс-қимылды нығайту моделін бекітуге бағытталған мемлекеттік саясатты жүзеге асыру кезеңі.

2007-2019 жылдар – Ұлттық бірлік доктринасы қабылданған кезең.

2020 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін – жаңа кезең. Бұл кезеңде Ақпарат және мәдениет министрлігінің жанынан ұлтаралық қатынастарды талдау және ғылыми зерттеу жөніндегі комитет пен қолданбалы зерттеулер институты құрылды. Сонымен қатар, «Қоғамдық келісім» РММ құрылып, жаңа тұжырымдамалар енгізілуде.

Қалалар мен облыстарда өңірлік ассамблеялар құрылды. Өңірлік ассамблеяларды әкімдер басқарады. Жыл сайын Қазақстан Республикасының Президенті – ҚХА төрағасының жетекшілігімен ҚХА сессиясы өткізіледі, оның шешімдері мемлекеттік органдардың жобаларын қарастыру және жүзеге асыру үшін міндетті болып табылады. Айта кету керек, сессиялар арасында Ассамблеяның Кеңесі өткізіледі. Оның құрамына 80-нен астам өкіл кіреді, олар – республикалық этномәдени бірлестіктердің өкілдері, қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, министрлер, облыс әкімдері және Қазақстан халқы Ассамблеясы Секретариатының мүшелері. ҚХА Секретариаты тікелей Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің құрамына енеді. Бұл бағытта «Бір ел – бір мүдде» депутаттық тобы белсенді жұмыс жүргізуде, сондай-ақ кеңесші орган ретінде ҚХА елдегі саяси партиялармен, өңірлік институттармен және әкімдіктермен өзара іс-қимыл жасайды. Дәстүр мен ұлттық кодты сақтау, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етуде 2023 жылы құрылған «Ақсақалдар кеңесі» ерекше рөл атқарады. Ол этномедиация, алдын алу шаралары және консультациялар арқылы діни экстремизмнің алдын алуға, қоғамдағы толеранттылықты дамытуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге ықпал етеді, сондай-ақ ардагерлер ұйымдары мен «Аналар кеңесі» мемлекеттік бағдарламаларды өңірлік және республикалық деңгейде жүзеге асыруға белсенді қатысуда. «Аналар кеңесі» отбасы институтын нығайтуға, рухани-адамгершілік құндылықтарды дәріптеуге, жастар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алуға ықпал етеді. Кеңестің бастамасымен жүзеге асырылып жатқан «Мәдениетті ана – мәдениетті ұлт» жобасы әйелдер кәсіпкерлігінің дамуына, өзара ынтымақтастықты арттыруға және салауатты отбасы моделін қалыптастыруға септігін тигізуде.

2021 жылы ҚХА жанынан «Ассамблея жастары» жастар ұйымы құрылды, Оның жұмысына 9 мыңнан астам жас тартылған. ҚХА жастары ауқымды республикалық жобаларға қатыса отырып, этносаралық бірлік саясатын нығайтуға, әлеуметтік-экономикалық маңызы бар жастар бағдарламаларын жүзеге асыруға белсенді араласуда. Олар Қазақстанның этнодинамикалық, жоғары білікті кадрлық әлеуетін қалыптастыруға өз үлестерін қосып келеді. Ассамблеяның тағы бір маңызды құрылымы – медиация кеңесі. 2023 жылдан бастап ҚХА медиаторлар реестріне 1300-ден астам кәсіби медиатор енгізіліп, 3000-нан астам медиативтік келісім-шарт жасалды. Бұл құқық қорғау органдары мен соттардың жұмысын айтарлықтай жеңілдетіп, этномедиация бағыты бойынша жанжалдар санын азайтуға ықпал етті. Сонымен қатар, «Жомарт жан» волонтерлік орталығы да маңызды рөл атқаруда. Ол меценаттар мен үкіметтік емес ұйымдардың қайырымдылық акцияларын ұйымдастыруда белсенді жұмыс жүргізуде.

ҚХА-дағы жеке құрылым ретінде ғалымдар мен сарапшылар тобының жұмысы ерекшеленеді. Олар Қолданбалы этносаяси зерттеулердің аналитикалық институтында және 18 ғылыми-сараптамалық топта қызмет атқарады. 2018-2024 жылдар аралығында этносаралық қатынастар саласында 360-тан астам сарапшының қатысуымен 7 ғылыми-техникалық бағдарлама іске асырылып, 5 жоба гранттық қаржыландыру аясында жүзеге асырылды. Елдегі этносаралық жағдайды тұрақты түрде бақылау және талдау ғылыми негізделген ұсынымдарға сүйене отырып жүргізіледі.

ҚХА-ның ғылыми әлеуетін қалыптастыруда еліміздің жоғары оқу орындарында қызмет ететін 23 кафедра мен орталықтың рөлі ерекше. Олар мемлекеттік этносаясат мәселелері бойынша ғылыми және ғылыми-әдістемелік тәсілдерді жетілдірумен айналысады. Бұл құрылымның біріктіруші органы – ҚХА кафедраларының қауымдастығы «Шаңырақ». Ол ғылыми зерттеулер мен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы бейбітшілік, келісім және интеграция құндылықтарын ілгерілетуге ықпал етеді.

Бұқаралық ақпарат құралдары саласында 21 журналистер клубы жұмыс істейді, 15 тілде 52 этномәдени бірлестікке тиесілі БАҚ қызмет атқарады. Сонымен қатар, «өшпенділік тіліне» қарсы әрекет ету және Қазақстанды мекендейтін барлық этностардың бірлігін нығайту бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Шымкент қаласында 16 этномәдени бірлестік және «Достық» достық үйі жұмыс істейді. Онда мемлекеттік этносаясатты іске асыру аясында көптеген іс-шаралар өткізіледі. ҚХА-ның ғылыми саладағы жұмысын одан әрі дамыту мақсатында Ассамблеяның 30 жылдығына орай 2025 жылдан бастап жаңа бағыт – ғылыми-сараптамалық топ жанынан «Жас ғалымдар клубы» құрылды. Бұл клуб аясында кең ауқымды ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, талантты жастарды елдің ғылыми кадрлық әлеуетіне тарту көзделген. Клубтың нәтижелі жұмысы ғылым мен қолданбалы зерттеулерді дамыту бойынша жаңа креативті идеяларды, мемлекеттік этносаясатты жүзеге асырудың тиімді әдістерін және жаңа жобаларды ілгерілетуге бағытталады.

Бұл бағыттағы алғашқы жұмыстардың бірі ретінде «Тарих және этнология» ғылыми орталығының, «Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар» ҒЗИ ғалымдарының, М.Әуезов атындағы ОҚУ жанындағы «QAZAQTANÝ» журналы редакциясының және басқа да ұйымдардың бастамасымен іске асырылып жатқан жобаларын атап өтуге болады. Ғылыми зерттеулер тарих, антропология, этнология, этносаяси және этномәдени үдерістер, түркітану, архив және музей ісі, саясаттану, мәдениеттану, құқықтану, халықаралық қатынастар, экономика, әлеуметтану, өлкетану, персонография салаларын қамтиды.

Сонымен қатар, ҚХА кафедралары қауымдастығы «Шаңырақ» РҚБ, Шымкент қаласындағы ғылыми-сараптамалық топ жанындағы Жас ғалымдар клубы ұйымдастырып, сүйемелдейтін маңызды ғылыми іс-шаралар жоспарланған. Атап айтқанда, 2025 жылғы 18 наурызда ҚХА-ның 30 жылдығына орай «Орталық Азия халықтарының этнологиясының өзекті мәселелері» тақырыбында халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция және «Еуразия жас ғалымдарының зерттеулеріндегі этномәдени құндылықтар» атты ІІ дискуссиялық алаңы өтеді. Бұл жобаларды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім комитеті, Шымкент қаласы ҚХА ғылыми-сараптамалық тобы, Ө.Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті, Шымкент қаласы ҚХА «Қоғамдық келісім» мекемесі және Қазақстан мен шетелдік ғалымдар қауымдастығының, мемлекеттік органдар мен қоғам қайраткерлерінің қатысуы күтілуде.

2025 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының 30 жылдығы аясында азаматтардың этникалық бірегейлігін сақтау деңгейін бағалау, оның мемлекеттің жалпы бірігу процесіндегі рөлін анықтау, тіл саясатының даму динамикасын қолдау, әр этностың өз өңірінің әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің дамуына, бизнесіне және этномәдениетіне қосқан үлесін зерттеу, этносаясат пен этнодемографияның жалпы үрдістерін талдау, этностардың қозғалысын зерттеу бойынша мамандардың жұмыстарымен танысу, тарихи-мәдени байланыстарды қарастыру, этностар мен халықтарды жақындастыру және біріктірудің ішкі және сыртқы факторларын талдау, сондай-ақ Орталық Азия кеңістігінде және халықаралық аренадағы өзара іс-қимылды зерделеу міндеттері қойылды.

2025 жылы басқа да мерейтойлық даталармен қатар «Қазақстан халқы Ассамблеясының» біріктіруші қызметін атап өту жаһандық деңгейдегі ғылыми қауымдастықтың бірігуіне ықпал етіп, 2015 жылы БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарында белгіленген әлемдік ауқымдағы бастамалармен үндеседі. Бұл ғылыми зерттеулер мен жобалардың нәтижелерімен танысуға, өзара дамушы салаларды кеңейтуге, этнология, этносаясат және этномәдениет салаларындағы теориялар мен көзқарастар жүйесін енгізу мен жетілдіруге, Қазақстан халқы Ассамблеясының қызметін талдауға және оның бүкіл Орталық Азияға әсерін қарастыруға мүмкіндік береді, бұл мемлекеттің келісім мен өркендеу үлгісі ретінде қарастырылады.

Этнология мен этногенез ғылымына қатысты жетекші қазақстандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулерін теориялық-әдіснамалық негізде қарастыру, жүйелеу және ұсыну, сондай-ақ бүгінгі таңда этностар мен халықтардың этникалық, әлеуметтік-экономикалық, ішкі және сыртқы саяси тарихы, материалдық және рухани мәдениеті, Орталық Азия елдеріндегі этномәдени процестер, діни көзқарастар, этнопсихология және этнопедагогика, этнодемография және этносаясат, диаспорология, аймақтану, ұлттық құрылыс пен этникалық толеранттылықты нығайтудағы әсері, этносоциология саласының даму динамикасы, ғылыми зерттеулердегі негізгі ұғымдар мен қағидаларды меңгеру, этнографиялық экспедициялардың нәтижелерін зерттеу, тарихи сананы және қоғамның дүниетанымын дамыту, әлеуметтік-мәдени және ғылыми зерттеулерде олардың практикалық қолданылуы, гуманитарлық ғылымдардың салаларын жетілдіру мен кеңейту, оларды ел мен өңірдің білім беру және әлеуметтік-экономикалық жобаларына енгізу өзектілігін жоғалтпайды. Бұл бағыттар Қазақстан қоғамының бірігу идеяларын зерттеу мен байыту арқылы әлемдік қауымдастыққа елдің бірлік пен келісім үлгісін ұсыну үшін маңызды ғылыми негіз болып табылады. Осы бағыттағы жұмысты атап өту үшін 2024 жылы қабылданған «Түркі әлемі» хартиясын жүзеге асыру мен зерттеу жүргізілуде. Атап айтқанда, түркі, көшпелі және ислам мәдениетінің өркениеттік этникалық дамуға ықпалы, мемлекеттердің әлеуметтік-саяси тарихы, рухани мәдениеті мен этностарының дүниетанымы, Орталық Азия елдерімен өзара әрекеттесу, орта ғасырлардан қазіргі заманға дейінгі кезеңдегі этносаралық байланыстар, әлеуметтік-демографиялық процестер, көші-қон, полиэтникалық аймақтардың жағдайы, этносаясаттың ерекшеліктері, жастардың этномәдени құндылықтарына әсері, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясының қызметін талдау – этномәдени және этносаяси процестердегі біріктіруші фактор ретінде қарастырылады.

Қазақстан халқы Ассамблеясының 30 жылдығын атап өту әр азаматтың этникалық шығу тегіне қарамастан, қойылған міндеттерді жүзеге асыруға ерекше ықыласпен қатысуына мүмкіндік береді. Бұл бағытта Қазақстан халқы Ассамблеясының өңірлік құрылымдарының 30 жылдық қызметінің нәтижелерін жариялау, Жас ғалымдар клубының жұмысын кеңейту, жаңа зерттеу алаңдарын ашу, «Жазғы лагерь» бағдарламасын іске қосу, онда ғылыми зерттеулердің нәтижелері талқыланып, болашаққа жоспарлар жасалады, жас ғалымдардың ғылыми зерттеулерін мемлекеттік гранттық қаржыландыру арқылы қолдау, ғылыми идеяларын БАҚ-та жариялау, аймақтардағы этносаралық ахуалды зерттеу мақсатында экспедициялар ұйымдастыру, ақпараттық брошюралар, ғылыми монографиялар мен оқу құралдарын әзірлеу және оларды білім беру мекемелеріне, этномәдени орталықтарға енгізу, «Шымкент» қаласының этнотуризм және әлеуметтік-экономикалық даму бағыттарындағы ұлттық брендін қалыптастыру, этностильді дамыту, жұмысшы мамандықтарының маркетингі мен дамуын жетілдіру бойынша кешенді жұмыстар жүргізу көзделген.

Бұл кешенді іс-шаралар ғылым, білім, мәдениет, бизнес, инфрақұрылым, БАҚ, мамандандырылған жұмыс салалары мен IT индустриясын біріктіреді. Осының барлығы біздің ортақ Отанымыз – Қазақстанның тұрақты дамуы мен гүлденуіне бағытталған.