Қазіргі қоғамда әр азаматтың құқықтық қорғалуы мен әділеттілікке қол жеткізуі маңызды болып табылады. Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан көрсетілетін заң көмегі маңызды рөл атқарады. Әсіресе әлеуметтік жағдайы төмен, келеңсіз өмірлік жағдайға тап болған азаматтарға құқықтық көмек көрсету мәселелері ерекше назар аударуды қажет етеді.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегі.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, әр азаматтың әділетті сот төрелігіне қол жеткізу құқығы бар. Осы құқықты жүзеге асыру үшін мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету жүйесі жұмыс істейді. Заң көмегін алуға құқығы бар жеке және заңды тұлғаларға ҚР Заңдарында белгіленген тәртіппен, тегін көрсетілетін заң көмегі мемлекет кепілдік берген заң көмегі деп танылады.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегінің басты түрлері:

•Құқықтық кеңес беру: Азаматтар заңгерден немесе адвокаттан құқықтық мәселелері бойынша кеңес ала алады. Бұл қызмет азаматтардың жеке мәселелері мен құқықтары туралы толық түсінік алуына мүмкіндік береді.

•Өкілдік ету: Мемлекет адвокаттар мен заңгерлерге азаматтардың мүдделерін сотта қорғауға өкілеттілік береді. Бұл, әсіресе, қорғаныс жасау мүмкіндігі жоқ азаматтар үшін өте маңызды.

•Құқықтық құжаттарды дайындау: Заңды құжаттарды жасау мен рәсімдеу үшін көмек көрсету, мысалы, арыздар, өтініштер, шағымдар дайындау.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңының (Бұдан әрі - заң) 26-бабының 2-тармағына сай, құқықтық консультация беру түріндегі мемлекет кепілдік берген заң көмегі:

1) алименттер өндіріп алу, зейнетақы мен жәрдемақылар тағайындау, ақтау, босқын немесе қандас мәртебесін алу мәселелері бойынша жеке тұлғаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған кәмелетке толмағандарға;

2) мәртебесіне немесе жағдайына байланысты құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету және қорғау мәселелері бойынша сексуалдық зорлық-зомбылық, адам саудасы, терроризм актісі құрбандарына не азаптауларға ұшыраған құрбандарға;

3) асыраушысының қайтыс болуынан келтірілген зиянды өтеу мәселелері бойынша жеке тұлғаларға;

4) жұмысына байланысты денсаулығының зақымдануынан келтірілген не қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиянды өтеу мәселелері бойынша жеке тұлғаларға;

5) Ұлы Отан соғысына қатысушылар, жеңілдіктер бойынша Ұлы Отан соғысына қатысушыларға теңестірілген адамдар, сондай-ақ басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері, мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер, бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар адамдар, жасы бойынша зейнеткерлер болып табылатын, кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес мәселелер бойынша жеке тұлғаларға;

6) кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес мәселелер бойынша көпбалалы отбасыларға;

7) кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес мәселелер бойынша жан басына шаққандағы орташа айлық кірістері облыстарда, республикалық маңызы бар қалаларда, астанада белгіленген кедейлік шегінен төмен табысы аз адамдарға (отбасыларға) осы Заңда және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен көрсетіледі.

Заңның 26-бабының 3-тармағына сай, соттарда, қылмыстық қудалау органдарында, өзге де мемлекеттік органдарда және мемлекеттік емес ұйымдарда жеке тұлғалардың мүдделерін қорғау және білдіру түріндегі мемлекет кепілдік берген заң көмегі:

1) Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасына сәйкес әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамға;

2) Қазақстан Республикасының азаматтық процестік заңнамасына сәйкес талап қоюшыға не жауапкерге және Қазақстан Республикасының әкімшілік сот ісін жүргізу туралы заңнамасына сәйкес талап қоюшыға;

3) Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік заңнамасына сәйкес күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға, сотталған адамға, ақталған адамға, жәбірленушіге осы Заңда және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен көрсетіледі.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегін Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жеріне және тұрған жеріне қарамастан алуға құқылы.

Кешенді әлеуметтік заң көмегі.

Кешенді әлеуметтік заң көмегі – бұл азаматтарға құқықтық, психологиялық және әлеуметтік көмек көрсетуді қамтитын кең ауқымды қызмет. Бұл қызмет азаматтың өмірінде кездесетін түрлі мәселелерді кешенді түрде шешуге мүмкіндік береді. Мысалы, отбасылық жанжалдар, алименттер, еңбек даулары, тұрғын үй мәселелері және басқа да күрделі құқықтық жағдайлар.

Кешенді әлеуметтік заң көмегінің маңыздылығы – бұл тек заң мәселелерімен ғана шектелмей, азаматтардың өміріндегі барлық мәселелерді шешуге бағытталған. Бұл қызметтер азаматтардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға, олардың құқықтарын қорғауға және толыққанды өмір сүруге мүмкіндік береді.

Заңның 19-бабының 2-тармағына сай, кешенді әлеуметтік заң көмегі мыналарға:

1) Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау туралы заңнамасына сәйкес арнаулы әлеуметтік қызметтерге мұқтаж адамдарға;

2) атаулы әлеуметтік көмекке құқығы бар адамдарға;

3) Ұлы Отан соғысының қатысушыларына және жеңілдіктер бойынша Ұлы Отан соғысының қатысушыларына теңестірілген адамдарға;

3-1) басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлеріне;

4) бірінші және екінші топтардағы мүгедектігі бар адамдарға;

5) жасынабайланыстызейнеткерлерге;

6) арнаулыәлеуметтікқызметкөрсетуорталықтарындатұратынқарттар мен мүгедектігі бар адамдарға;

7) алыптасталды – ҚР 09.06.2021 № 49-VII(алғашқыресмижарияланғанкүніненкейінкүнтізбелік он күнөткенсоңқолданысқаенгізіледі) Заңымен;

8) мүгедектігі бар балалардыжалғызөзітәрбиелепотырған не қамқорлығындакәмелеткетолғанмүгедектігі бар адамдары бар адамдарғакөрсетілуімүмкін.

Кешендіәлеуметтікзаңкөмегіазаматтық сот ісінжүргізушеңберіндекәсіпкерлікқызметкебайланыстыдауларбойыншакөрсетілмейді.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегі және кешенді әлеуметтік заң көмегін алу жолдары:

Қазақстанда мемлекет кепілдік берген заң көмегін алу үшін азаматтар тиісті мемлекеттік органдарға немесе арнайы адвокаттық ұйымдарға жүгінуі керек. Құқықтық көмекті алу үшін азаматтар өтініш жазып, өзінің әлеуметтік жағдайы мен құқықтық мәселесін айқындауы қажет.

Әлеуметтік заң көмегін алу үшін:

1.Әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарына немесе жергілікті атқарушы органдарға өтініш жасау.

2.Құқықтық көмек көрсету орталықтарында тегін немесе жеңілдетілген шарттармен қызметтерді алу.

3.Кешенді әлеуметтік көмек көрсету бағдарламаларына қатысу.

Қазіргі таңда, адвокаттық қызметті және заң консультанттарының қызметіЕup.kz. сайты арқылы онлайн режимінде заң қызметтерін ұсынуға және алуға арналған «E-ZanKomegi» заң көмегінің бірыңғай ақпараттық жүйесі іске қосылды, сондай-ақ, азаматтар өздерін қызықтыратын құқықтық сұрақтарға бейне қоңырау арқылы жауап алуға болатын «Zan Komegi» мобильді қосымшасы да қолжетімді. «Zan Komegi» жүйесінде адвокат пен заң консультанттарыарқылы азаматтарбілікті заң көмегін ала алады.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегі мен кешенді әлеуметтік заң көмегі – азаматтардың құқықтарын қорғаудың маңызды механизмі. Бұл қызметтер қоғамның барлық мүшелеріне, әсіресе әлеуметтік жағынан қорғалмаған азаматтарға, өз құқықтарын қорғауға және әділеттілікті қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Мемлекет тарапынан көрсетілетін бұл көмек азаматтардың құқықтық және әлеуметтік жағдайларын жақсартып, қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етуге бағытталған маңызды қадам болып табылады.

Құқықтық түсіндіру және

халыққа заңгерлік көмек көрсету

бөлімінің бас маманы

Самал Бахтыяр